دمکراسی چیست و از چه سخن می گوید
  •  

07 آبان 1397
Author :  
دمکراسی

از زمانی انسان به توانایی عقلی، بشری و خدادادی خود پی برد، و متعاقب آن اجتماعات انسانی نیز شکل گرفت، شکل اداره این اجتماعات نیز اهمیت یافت، و بشری که برای خود شخصیت انسانی قایل شد و خود را واجد توانایی هایی یافت که می تواند، مسایل خود را حل کند، در فکر فرو رفت که چگونه شرایط جامعه خود را تنظیم کند که بتوان بدور از حیوانیت و تجاوز به حقوق دیگران، انسانی در این جهان زیست، و سعادت را در آغوش کشید و حیف که تا بشر بتواند به مرحله ایی برسد که همه از حق تعیین سرنوشت برخوردار شوند و از حیوانیت ها خلاص شوند، نسل ها از انسان عدالت و آزادی را نچشیده، نابود شده اند.

دموکراسی یکی از ایده های مکاتب انسانی برای اداره اجتماعی است که از انسان ها شکل گرفته، در زبان یونان باستان این واژه واجد دو کلمه "مردم" و "حکومت کردن" است که در سیاست به معنی "حاکمیت مردم" تعریف می شود. این نظام سعی می کند به همه انسان های درون خود حق مشارکت سیاسی در امور جامعه بدهد. اما در دمکراسی یک گرایش به حق، اهمیت و اولویت فرد از یک سو و اجتماع از سوی دیگر همواره تعارض و سخن بوده است. واژه دمکراسی در عصر جدید ابتدا در اساسنامه مستعمره امریکایی "ردآیلند" در سال 1641 به کار رفت. و در قرن 19 و 20 توسعه روز افزون یافت و ملل پیشرو در صنعت و اجتماع اروپایی و امریکایی و بعد ها شرقی بر آن پای فشرده و به تکمیل و توسعه آن همت گماشته اند، به طوریکه بعنوان مثال اکنون هند به بزرگترین دمکراسی جهان شهرت دارد، هر چند ملل مختلف از لحاظ کیفیت و عمق اعطای حق به شهروندان خود در تنوع بسیاری اند، اما امروز مقبولیت روش دمکراسی، به حدی رسیده است که حتی دیکتاتور ترین حاکمیت ها در جهان هم، بخشی از نام سیستم خود را به این کلمه گره زده اند تا در زمره دارندگان این سیستم حکومتی تلقی شوند.

"تامس پین" یک دمکرات رادیکال بود که در انقلاب فرانسه و استقلال امریکا، در کنار جیمز مدیسون از دست اندرکاران تدوین قانون اساسی امریکا و مقاله های معروف فدرالیست با جرمی بنتام و جیمز میل انگلیسی فعالیت کرد. البته این که همه مردم را به تصمیم گیری های حکومتی کشید، مشکل است و برای همین هم افرادی مثل کارل پوپر منکر مردمی بودن حکومت دمکراسی بوده و آن را یک مغلطه بیش نمی داند، و دمکراسی را مناسب برای به زیر کشیدن حکومت های نامطلوب و شرور از مسند حاکمیت می داند. و به لحاظ گستردگی نظرات و تنوع نظر بین مردم، دخالت آنان در امر حکومت در قالب نمایندگی و... صورت می گیرد.

برخی دمکراسی ها را حاکمیت عامه نمی دانند، بلکه نهادهایی تجهیز شده اند که مردم خود را از خطر دیکتاتوری حفظ کنند. عده ایی دیگر نیز دمکراسی ها را نهادهای نخبه گرا و رقابتی که با آرای مردم به قدرت می رسند نگریسته اند. شومپیتر دمکراسی را یک روش می داند. برخی دیگر دمکراسی را به علت رشد و تکامل و هماهنگ بودنش، نوعی هدف مهم ارزیابی می کنند که به علت ارزش های ذاتی از جمله خودمختاری ستایش می کنند.

کوهن دو پیش فرض برای دمکراسی قایل می شود اجتماع و عقلانیت. عقلانیتی که به انسان قدرت شناخت می دهد و استعدادی ارزانی می نماید که رای او مبنای تصمیم گیری شود و رجوع به عقل مشخصه عصر مدرنیته است. عقل تنها وسیله شناخت نیست و بلکه توجیهی برای اراده نیز هست. عقل و اراده یکی نیستد ولی در آموزه های دمکراسی عقل و اراده مکمل یکدیگرند. نیروی اراده بدون عقل متضمن شناخت و معرفت نیست و عقل بدون اراده هم در برگیرند حرکت و تصمیم نخواهد بود.

اراده و یا اختیار از ارکان مشترک میان لیبرالیسم و دمکراسی است. با این تفاوت که می توان این اختیار را به دو گونه لیبرالی و جمهوری خواهانه تقسیم نمود. گونه لیبرالی به فردیت و منافع فرد و گونه جمهوریخواهانه فرد را در متن یک جامعه آزاد با ارزش های اخلاقی مثبت  تصور می کند، و منافع فرد را در درهم تنیدگی آزادی فردی با مصالح عمومی مطرح می کند.

بحث جمهوری خواهی رشد رو افزونی در دمکراسی ها دارد. که از دلایل آن نیاز به پیوندهای اجتماعی در مقابل انزوای برخواسته از گرایش های فردگرایانه و مشکلاتی بود که متوجه جامعه می شد. همچون عقل گرایی که امروز دیگر کمتر کسی به اراده قدرت انتخاب بسیار گسترده انسان ها اعتقاد دارد. زیرا عوامل متعددی همچون غرایز درونی، تا مقولات اقتصادی، فرهنگی و... اسان تاثیر می پذیرد اراده آدمی بدون توجه به مولفه های حیات اجتماعی و محیط زیستی مشکل زاست.

اراده منتسب به مردم، یعنی اراده مردمی می تواند در خدمت و سو استفاده حکومت های غیر دمکرات هم قرار گیرد. همانگونه که از نظریه اراده عمومی روسو می توان تفاسیر توتالیتاریستی کرد.

در خصوص چگونگی تبدیل منافع فردی و آرا شخصی به سازوکار مناسب اجتماعی به مقولاتی مانند "دست های پنهان" آدام اسمیت که عملا منافع را در یک سازوکار کلی جمع می کرد، روی آوردند. دمکراسی همچنین از آموزه "خیر عمومی" که شهروندان را در نهایت متوجه "مصلحت عمومی" می کند سخن گفته است. خیر عمومی همچون عاملی خیرها و منافع شخصی را با هم پیوند می زند و حاصل آن را در مصالح عمومی نشان می دهد.

در جامعه ایی که نیروی عقل راهنمای انتخاب هاست، رسیدن به این نتیجه که تاکید بر ارزش های اخلاقی مثبت و اعتقاد به در هم تنیدگی آزادی و منافع شخصی با آزادی و مصالح جمعی یک ضرورت عقلی است.

شومپیتر دمکراسی را روشی می داند که طی آن تصمیمات سیاسی از طریق تلاش رقابت آمیز برای کسب رای افراد ساخته و پرداخته می شود. این نگرش به دمکراسی را می توان نفی نخبه گرایانه و رقابتی نامید.

کوهن پنج پیش شرط موفقیت دمکراسی را این گونه بیان می کند. 1- شرط مادی یعنی شرایط جغرافیایی و ترتیبات اقتصادی مهیا باشد،    2- شرط قانون اساسی یعنی سازوکار حقوقی تشکیل آزادانه اجتماعات و انتقاد از نخبگان سیاسی، آزادی فکر و انتشار آن مهیا باشد    3- شرایط فکری که به استعداد شهروندان برای استفاده از داده ها و نحوه استفاده از آنها برای اجرای وظایف دمکراتیک خودشان را در بر می گردد.      4- شرایط روانشناختی که به تجربی اندیشی شهروندان با میل به مصالحه و با فرض احتمال اشتباه در عقاید جرمی بنتام و.. بر آن نظر دارند  5- شرایط حفاظتی دمکراسی شامل قابلیت های دفاع از خود در برابر فساد داخلی و یا تهاجم خارجی.

برخی می گویند که قلمروهای محدود نمی توانند به دفاع از دمکراسی خود بپردازند.

گوتمن شش نوع دمکراسی را قابل تمیز می داند، مدل شومپیری، مردمی، لیبرال، مشارکتی، سوسیالیستی، تدبیری، دمکراسی مردمی شایع ترین نوع دمکراسی است و از عناصری چون رای برابر، آزادی سخن، انتشارات و انجمن ها، در دخالت هرچه بیشتر مردم در سیاستگذاری دفاع می کند

دمکراسی لیبرال بیشتر به آزادی فردی معطوف است و به توانایی قضایی برای حفظ حقوق فردی یا تفکیک قوا و تکثر قدرت علاقمندی نشان می دهد. دمکراسی شومپیری و لیبرال به روشن بودن سازوکار دمکراتیک تاکید دارد. دمکراسی مشارکتی هم خواهان مشارکت بیشتر مردمی است. دمکراسی سوسیالیستی نیز با قدرت اقتصادی و توزیع برابر موانع باز دارنده برخاسته از شکاف میان فرصت های سیاسی و محرومیت های اقتصادی را سعی دارد بکاهند.

دمکراسی تدبیری که ترکیبی از لیبرال و مردمی است و در این نوع سعی می شود با حفظ آزادی فردی مردم به خیر و مصلحت عمومی نیز دست یافت. دمکراسی شومپیری مهمترین جلوه دمکراسی نمایندگی در میان دمکراسی های یاد شده است.

دیوید هلد دمکراسی ها را به نوع کلاسیک و معاصر تقسیم می کند. که کلاسیک از دولت شهرهای یونان تا آستانه قرن بیستم، ادامه می یابد، مدیسون، جرمی بنتام و جیمز میل در این دمکراسی به دنبال اقتصاد بازار و رقابتی، احترام به مالکیت خصوصی و ابزار تولید و نیز خانواده پدرسالارانه بودند. دمکراسی تکاملی و یا توسعه بخش که روسو چهره آن است خواهان برابری هر چه بیشتر شهروندان در امور سیاسی و اقتصادی است تا کسی فرصت برتری بر دیگری نداشته باشد.

بعد ها شکل معتدل تر دمکراسی تکاملی در صدد تامین منافع فردی برآمد و در این دمکراسی جامعه مدنی حد فاصل و واسطه قدرت متمرکز دولتی و حیطه خصوصی شد، و به منزله فرصتی مناسب برای کرد وکار شهروندان. هلد در قالب دمکراسی های معاصر چهار نوع دمکراسی معاصر را اشاره می کند. 1- دمکراسی نخبه گرایانه و رقابتی که از طرفی دمکراسی روشی برای سازوکار اجتماعی است و از سوی دیگر مردم خود دایرمدار سرنوشت شان، با انتخاب نمایندگان شان در انتخابات رقابتی اداره امور را بر عهده می گیرند.   2- دمکراسی تکثرگرا  که اصل جلوگیری از قدرت گیری گروه هایی است که بیش از حد قدرتمند می شوند و همچنین جلوگیری از دولت های غیر مسول است، این نوع دمکراسی خواهان تقسیم قدرت به طوری است که قدرت میان اقلیت ها هم به گونه ایی تقسیم گردد که آزادی در بالاترین حد برای همه تضمین شود.

در شکل دمکراسی کلاسیک تکثرگرا، نوع دو حزبی است و در نوع دمکراسی تکثرگرا جدید، در کنار احزاب، گروه های صنفی هم به طور آشکار تر و مستقیم تر در تلاش برای در اختیار گرفتن بخشی از قدرت سیاسی، فعالند.

در اثر تئوریک هلد، دو نوع دمکراسی راست و چپ جدید هم از یکدیگر قابل تمیزند. در "دمکراسی راست جدید" قانون و حقوق قانونی در نظریات نوزیک و هایک با هدف حفظ آزادی های فردی یک اصل اجتناب ناپذیر است. قانون سپر محافظی است که از حقوق فرد در قبال تجمیع آرا و منافع جمع حمایت می کند. به بیانی بهتر قانون اساسی به حقوق فرد و عقاید یا سلایق جمع تجاوز نمی کند، این همان دمکراسی نولیبرالی است.

دمکراسی چپ جدید بیشتر بر اصل مشارکت نظر دارد، هابرماس، پولانزاس از نمایندگان این تفکر که بر وجه اجتماعی انسان تاکید دارند و منتقد برداشت فردگرایانه از آدمی در نظریه لیبرالی اند.

دمکراسی از یونان تا قرن بیستم و اکنون در نوع مدرن آن مورد تاکید و فعال به کار خود ادامه می دهد و انتظار می رود در قرن جدید هم همچنان به غنا بخشیدن آن ادامه دهند، دمکراسی یکی از پذیرفته ترین و شایعترین روش های حاکمیت است که سعی در تضمین حق مردم در حاکمیت بر خود و تضمین آزادی و حق تعیین سرنوشت آنان توسط خودشان، تاکید دارد.

منبع: برگرفته از کتاب "اندیشه های سیاسی در قرن بیستم" نوشته دکتر حاتم قادری ، تهران، سمت ، 1380

به اشتراک بگذارید

Submit to DeliciousSubmit to DiggSubmit to FacebookSubmit to StumbleuponSubmit to TechnoratiSubmit to TwitterSubmit to LinkedIn
1977 Views
 مصطفی مصطفوی

پست الکترونیکی این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

دیدگاه

چون شر پدید آمد و بر دست و پای بشر بند زد، و او را به غارت و زندان ظالمانه خود برد، اندیشه نیز بعنوان راهور راه آزادگی، آفریده شد، تا فارغ از تمام بندها، در بالاترین قله های ممکن آسمانیِ آگاهی و معرفت سیر کند، و ره توشه ایی از مهر و انسانیت را فرود آورد. انسان هایی بدین نور دست یافتند، که از ذهن خود زنجیر برداشتند، تا بدون لکنت، و یا کندن از زمین، و مردن، بدین فضای روشنی والا دست یافته، و ره توشه آورند.